«Internasjonal finanskapital får overta stadig større deler av den nasjonale felleseigedommen, mellom anna gjennom utbygging av vindkraft», skriv historikar Jostein Røstbø i dette innlegget. Grafisk design: Siri Fjeseth

Marknadsøkonomi på stadig nye område fører til splitting, mistillit og aukande sosiale motsetnader. Historikar og Motvind Norge-medlem Jostein Røstbø trekker dei lange linjene.

---

Tekst: Jostein Røstbø, medlem av Motvind Norge

---

Skribenten er ansvarlig for innholdet i teksten.

Tenk om alt var varer som skulle seljast med forteneste på ein marknad? Då kunne ein tenkja seg følgjande samtale ved frukostbordet til kongen og dronninga:

– Kan Hennes Majestet smørre meg en skive med ost og skinke?

– Versågod, Deres Majestet. Det blir 10 kr.

– Nei, vet De hva! Det er altfor dyrt. Jeg, tenker vi sier 8 kr.

– Ok, da. Jeg skal gjøre det for 9 kr. Da får Deres Majestet skiven til gi-bort-pris. Jeg har tross alt utgifter til innkjøp som jeg skal dekke inn. Og alt blir dyrere nu om dagen.

Sett bort frå kongelege tiltaleformer kunne ein vanleg familiefrukost også arta seg på denne måten – dersom familien praktiserte «fri» marknadsøkonomi. Men slik er det heldigvis ikkje. Familiefellesskap praktiserer hushaldsøkonomi. Medlemmene er ikkje uavhengige konkurrentar, men samarbeidande partnarar. Transaksjonane skjer etter eigne reglar der store og små yt sitt for det felles beste og utan at ein reknar så nøye på kroner og øre.

Det er ikkje berre familiar som praktiserer hushaldsøkonomi. Også i samfunnet elles spelar ulike former for hushaldsøkonomi ei stor rolle. Bedrifter gir gåver til lokalsamfunnet dei er ein del av, og dei tilsette yt ekstra for bedrifta og arbeidsplassen. I sitt indre liv utvekslar bedrifter og konsern goder og tenester gratis eller til regulerte prisar. Mykje av den frivillige innsatsen i samfunnet skjer etter hushaldsøkonomiske prinsipp. Foreldre stiller opp for barna sine, og folk deltar på dugnader for ulike felles føremål. Nærmiljø og landskap er felleseigedom der mange gjer ein stor innsats og alle har like rettar.

Folkhemmet

Moderne nasjonar fungerer også i stor grad som hushald bygt på samarbeid og gjensidig tillit. Den svenske sosialdemokraten Per Albin Hansson lanserte omgrepet «folkhemmet» i 1928. Dette var eit namn på det velferdssamfunnet sosialdemokratane drøymde om. Her var det ikkje snakk om «målrettede tiltak for å hjelpe folk som sliter», slik mange politikarar formulerer seg i dag. I staden for nedlatande sosialhjelp ville dei skapa eit samfunn som bygde på solidaritet mellom likeverdige menneske.

I staden for nedlatande sosialhjelp ville dei skapa eit samfunn som bygde på solidaritet mellom likeverdige menneske.

Einar Gerhardsen ønskte seg eit samfunn der ingen skulle «stå med lua i hånda». Ein grunntanke i det sosialdemokratiske velferdssamfunnet kom til uttrykk i slagordet «Gjer di plikt, krev din rett!» Men nasjonal hushaldsøkonomi spelte ei viktig rolle lenge før dette. Den storstilte satsinga på bibliotek, museum, samferdsle, sjukehus, skular m.m. frå midten av 1800-talet skjedde ut frå ein slik tankegang. Berre jernbaneutbygginga var eit nasjonalt fellesløft av dimensjonar.

Arvesølvet

Ved starten av 1900-talet vedtok Stortinget konsesjonslover og heimfallsrett. Lovene skulle demma opp for utanlandske kapitalinteresser og sikra at vasskraftressursane og andre naturressursar kom næringsliv og innbyggjarar over heile landet til gode. Utanlandske kapitalinteresser skulle få delta, men på norske premiss. Dette var også grunntanken bak oljepolitikken.

Når norske aluminiumsverk tidlegare fekk kjøpa straum til kostpris, var det i tråd med hushaldsøkonomiske prinsipp. Nyliberale økonomar meinte straumen burde seljast til marknadspris som var lik «beste alternative anvendelse». Dei kom fram til at straumen burde eksporterast og at arbeidarane på aluminiumsverket var subsidierte. Det hjelpte ikkje at andre økonomar peikte på at straumprodusentane fekk betalt det produksjonen kosta og at dyktige arbeidarar og ingeniørar tilførte straumen store verdiar når dei foredla han til aluminium. Kraftbransjen gjekk glipp av profitt, men Noreg som nasjon blei rikare på denne politikken.

Når norske aluminiumsverk tidlegare fekk kjøpa straum til kostpris, var det i tråd med hushaldsøkonomiske prinsipp.

Ved starten av 1900-talet vedtok Stortinget konsesjonslover og heimfallsrett. Lovene skulle demma opp for utanlandske kapitalinteresser og sikra at vasskraftressursane og andre naturressursar kom næringsliv og innbyggjarar over heile landet til gode.

Rikfolk overtar byane

Med nyliberalismen frå rundt 1980 har marknadsøkonomien gjort sitt inntog på ei rekkje område som tidlegare var prega av hushaldsøkonomi. Mest vellykka har denne politikken truleg vore innan medieverda. Liberalisering av bustadmarknaden har derimot gjort byane til boltreplassar for rikfolk. Dei som gjer det grunnleggjande arbeidet i byane, har ikkje råd til å bu der, men må pendla inn frå fattigstrøk i utkanten. Det grellaste utslaget til no har vi fått innan energipolitikken.

Den offentleg eigde krafta som tidlegare var ein del av det nasjonale hushaldet, er no underlagt ein EU-styrt marknad.

Den offentleg eigde krafta som tidlegare var ein del av det nasjonale hushaldet, er no underlagt ein EU-styrt marknad. Dermed har ho blitt dyr og usikker, heilt motsett det ho skulle vera. Dersom ei bedrift skal sikra seg billig og sikker straum, er det no best å eiga krafta sjølv. Det er truleg derfor Norsk Hydro Karmøy har gått inn som medeigar i Lyse Kraft. Etter at Solberg-regjeringa endra ein regel i 2015, kan eit halvoffentleg selskap no overta krafta frå Røldal-Suldal til evig tid. Ullensvang kommune, som har ofra verdfulle sætrar og fjellgrunn, sit derimot att med eit stort økonomisk tap.

Myten om gratis-lunsjen

Den nyliberale «apostelen» Milton Friedman dreiv med «myteknusing». Han gjekk mellom anna til åtak på det han kalla myten om gratis-lunsjen. Bodskapen hans var at «there is no free lunch». Det er det ikkje vanskeleg å vera einig i. Men konklusjonen var feil. For han hevda at det beste var at den einskilde betalte for alle goder. Han gjekk med andre ord inn for privatisering og konkurranse på mest alle felt.

Nyliberalismen har i dag ein status som minner om statsreligion. Leiande politikarar meiner at den frie marknaden ikkje berre sikrar den mest effektive, men også den moralsk rette, bruken av ressursane. Mange av dei er opptekne av å berika seg på det offentlege vervet. Offentlege og private leiarar mottar millionlønner uavhengig av prestasjonar. Ofte er det snakk om vennetenester, men offisielt er det «marknaden» som styrer. Høgt utdanna lærarar må derimot finna seg i lønnsnedslag år etter år – for dei har lav «marknadsverdi». Norsk vasskraft, som det kostar 11-12 øre å produsera, har derimot høg marknadsverdi dersom ho kan eksporterast. I EU-systemet bestemmer den dyraste krafta prisen på all kraft, og den dyraste krafta er kol- eller gasskraft med aukande CO2-avgift.

Nyliberalismen har i dag ein status som minner om statsreligion.

Når norske sosialdemokratar skal forsvara EU-systemet, tyr dei ofte til klassiske argument frå den økonomiske liberalismen. Dei går med på «straumstøtte», men vi må ikkje gripa inn i den «naturlege» marknaden og i superprofitten til offentlege og private straumprodusentar, medrekna vindkraftselskap. Dette gjeld sjølv om eksporten skaper ein ekstrem ubalanse mellom tilbod og etterspurnad i sørvest-sona. «Marknadssignala» tilseier at vi bør spara meir på straumen, byggja meir vindkraft og strekkja fleire linjer. Og så må vi bruka straumen i tråd med signala frå marknaden. Det betyr straum til dei som betaler best. Altså eksport, elektrifisering av oljeinstallasjonane og bitcoin-minering.

Marknads-design

Men EU-marknaden for straum er langt frå naturleg. Det gjorde Ursula von der Leyen, leiar i EU-kommisjonen, klart då ho slo fast at det noverande «marknads-designet» ikkje lenger fungerte i tråd med formålet. I det heile finst det ikkje naturlege marknader og det er ikkje slik at marknadskreftene alltid arbeider mest effektivt eller for gode formål. Ein marknad er alltid utforma etter visse reglar, og det er alltid relevant å spørja kven som tener og kven som taper på ei viss utforming.

Ein marknad er alltid utforma etter visse reglar, og det er alltid relevant å spørja kven som tener og kven som taper på ei viss utforming.

Det er pluss og minussider både ved hushalds- og marknadsøkonomi. Hushaldsøkonomien, som er eldst, tente frå først av kongen og overklassen. Det er pyramidane i Egypt ei evig påminning om. Sovjetisk planøkonomi er også eit døme på autoritær hushaldsøkonomi. Dei greske bystatane var dei første som gav mange menn løyve til å handla fritt på agora, møte- og marknadsplassen midt i byen. Det utløyste skapande krefter, men førte også til skrikande sosial nød. For å hindra svolt i uår innførte Athen forbod mot eksport av korn og dødsstraff for dei som braut forbodet.

I Noreg fekk stadig fleire lov til å starta med handel, handverk og industri frå 1840-åra. Auka økonomisk fridom var med og la grunnlaget for den norske velstanden. Samtidig blei ein nasjonal hushaldsøkonomi bygt kraftig ut. Der marknadsøkonomien førte til auka sosiale motsetnader, førte demokrati og hushaldsøkonomi til at nasjonen blei samla.

I dag fører marknadsøkonomien sitt inntog på stadig nye område til splitting, mistillit og aukande sosiale motsetnader. Den siste store omveltinga er innlemminga i EUs energiunion. Samtidig blir demokratiet bygt ned, og internasjonal finanskapital får overta stadig større deler av den nasjonale felleseigedommen, mellom anna gjennom utbygging av vindkraft.

I dag fører marknadsøkonomien sitt inntog på stadig nye område til splitting, mistillit og aukande sosiale motsetnader.

---